Hoofdstuk 5Ruimtelijke Adaptatie

De deltacommissaris stelt de volgende herijkte deltabeslissing Ruimtelijke adaptatie voor:

• Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen herbevestigen de gezamenlijke ambitie dat Nederland in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust is ingericht. Bij ruimtelijke (her)ontwikkelingen wordt voorkomen dat het risico op schade en slachtoffers door overstromingen of extreem weer verder toeneemt. Beheer en onderhoud worden zo uitgevoerd dat de kans op schade en slachtoffers - waar mogelijk - afneemt.
• Tussendoelen (zie 5.2 kader Toelichting op de tussendoelen) geven de eerste stappen om tot de ambitie van een klimaatbestendige en waterrobuuste inrichting van Nederland in 2050 te komen:
  • Tussendoel 1: klimaatbestendig en waterrobuust inrichten is vanaf 2020 in al het beleid en handelen van de partijen een vast onderdeel.
  • Tussendoel 2: overheden analyseren de kwetsbaarheid van het eigen gebied met een stresstest (‘weten’), vertalen de resultaten van deze analyse in een risicodialoog met alle relevante (gebieds)partners naar een adaptatiestrategie met concrete doelen (‘willen’) en borgen de beleidsmatige en juridische doorwerking van deze ambitie (‘werken’) in een uitvoeringsagenda, overige programma’s, kaders en wet- en regelgeving. Deze cyclus is geen eenmalig proces, maar wordt periodiek doorlopen. De cyclus wordt eens in de zes jaar herhaald, of eerder als daar aanleiding voor is.
  • Tussendoel 3: klimaatbestendig en waterrobuust inrichten wordt geborgd in het beleid en handelen van alle overheden, zodat het onderdeel is van alle werkzaamheden in de ruimtelijke inrichting. Uiterlijk in 2022 zorgen provincies voor borging in de provinciale omgevingsvisies. Uiterlijk in 2024 zorgen gemeenten voor borging in gemeentelijke omgevingsvisies.
  • Tussendoel 4: uiterlijk eind 2021 zijn stresstesten uitgevoerd voor de nationale vitale en kwetsbare functies. Eind 2023 is een realistische ambitie geformuleerd en vastgelegd in beleid en toezicht of in een andere passende vorm.
• De termen klimaatbestendig en waterrobuust worden in de deltabeslissing specifiek beschreven (zie 5.2. kader Klimaatbestendig en waterrobuust).
• De betrokken partijen geven invulling aan de overeengekomen ambitie op basis van de eigen verantwoordelijkheden, bevoegdheden en mogelijkheden.
• De overheden stimuleren en faciliteren ruimtelijke adaptatie door gezamenlijk kennis te ontwikkelen en die te delen, door samen te werken op lokale, regionale, nationale en internationale schaal en door meekoppelkansen te benutten.
• De overheden voorkomen ontwrichting, door er samen met aanbieders en beheerders van vitale en kwetsbare infrastructuur voor te zorgen dat deze functies in 2050 beter bestand zijn tegen de gevolgen van overstromingen, en - indien relevant - ook tegen de gevolgen van wateroverlast, hitte en droogte.
• De overheden zijn voorbereid op het handelen bij calamiteiten.
• De zesjaarlijkse herijking van de deltabeslissing wordt steeds benut om de procesmatige en inhoudelijke voortgang te evalueren en waar nodig de uitvoering of de strategie bij te stellen.

De urgentie van klimaatadaptatie is sinds de vorige deltabeslissing Ruimtelijke adaptatie (in Deltaprogramma 2015) toegenomen. In de wetenschap van de grootte van de opgave, hebben Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen de gezamenlijke ambitie herbevestigd dat Nederland in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust is ingericht. Ze hebben hieraan in de afgelopen jaren uitwerking gegeven; er is een veelheid aan acties gestart. Zo is in de Nationale Woonagenda opgenomen dat nieuw te bouwen woningen klimaatbestendig dienen te worden opgeleverd.

Verspreid over Nederland zijn vele lokale initiatieven ontplooid die toewerken naar een klimaatbestendige en waterrobuuste inrichting. Na een tussentijdse evaluatie in 2017 van de voortgang van de deltabeslissing Ruimtelijke adaptatie is het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie ontwikkeld. Hierin staat welke versnelling, concretisering en intensivering nodig zijn om de doelen van de deltabeslissing Ruimtelijke adaptatie te bereiken. In het Deltaplan zijn zeven ambities en een aantal concrete acties benoemd. De methodische aanpak bestaat uit het uitvoeren van een stresstest (om kwetsbaarheden in beeld te brengen), het voeren van een risicodialoog (om de resultaten van de stresstest te bespreken en de ambitie te bepalen) en het opstellen van een uitvoeringsagenda (waarin maatregelen benoemd worden). Er is een landsdekkende indeling met 42 werkregio’s opgezet om hieraan te werken.

Ook wordt nog intensiever gewerkt aan kennisopbouw via onderzoeken, pilots en het delen van kennis. Via het Kennisportaal Ruimtelijke Adaptatie wordt alle informatie over dit onderwerp openbaar gemaakt en gedeeld. In het Bestuursakkoord Klimaatadaptatie van 2018 hebben Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen de afspraken uit het deltaplan herbevestigd en de intentie uitgesproken om financiële middelen in te zetten om tot versnelling van ruimtelijke adaptatie te komen.

Voor een klimaatbestendige en waterrobuuste inrichting zijn de vitale en kwetsbare functies van belang. Op natio­naal niveau zijn dit de functies die cruciaal zijn voor de rampenbeheersing of die - als ze uitvallen - ernstige schade kunnen toebrengen aan mens, milieu of economie. Er kan niet alleen directe schade optreden, maar ook - vanwege hun onderlinge afhankelijkheden - omvangrijke vervolgschade. Het beter bestand maken van deze functies tegen de gevolgen van overstromingen, wateroverlast, droogte en hitte draagt bij aan het beperken van maatschappelijke ontwrichting. Uitval van nationale vitale en kwetsbare functies heeft namelijk uitstralende gevolgen, over lokale en regionale grenzen heen.

Het is belangrijk dat alle overheden en aanbieders (beheerders) van vitale en kwetsbare functies intensief samenwerken. Het doel is te komen tot een goede analyse van de kwetsbaarheid, een handelingsperspectief en een reële ambitie voor de klimaatbestendigheid en waterrobuustheid van de betreffende functie. De verantwoordelijkheid voor de 13 nationale vitale en kwetsbare functies* blijft bij het Rijk. Decentrale overheden kunnen aanvullende vitale of kwetsbare functies benoemen en daarvoor een eigen ambitie bepalen en maatregelen uitvoeren.

De globale analyse van overstromingsrisico’s heeft niet geleid tot een gedetailleerd inzicht in de netwerkgeoriënteerde functies zoals elektriciteit en telecom. Ook heeft de analyse niet het benodigde inzicht in cascade-effecten tussen de functies opgeleverd. Wel heeft de analyse het inzicht gegeven dat de focus moet liggen op de hele range van overstromingsscenario’s en niet alleen op de meest extreme. Ook is de bewustwording bij aanbieders toegenomen. In Achtergronddocument G staat een gedetailleerd overzicht van de stand van zaken van de vitale en kwetsbare functies.

Voor iedere vitale en kwetsbare functie is maatwerk nodig. Daarom worden in 2020 per functie kernteams gevormd waarin verantwoordelijke ministeries, netbeheerders en decentrale overheden deelnemen. De kernteams gaan informatievoorziening voor stresstesten en risicodialogen coördineren en organiseren. Samenwerking met de veiligheidsregio’s is hierbij van belang. Veiligheidsregio’s voeren ‘impactanalyses’ uit in het kader van het project WAVE2020 waarbij de kwetsbaarheden voor overstromingen en ernstige wateroverlast in beeld worden gebracht en handelingsperspectieven worden uitgewerkt om schade, slachtoffers en ontwrichting te beperken.

De afgelopen zes jaar zijn onder meer de volgende resultaten en mijlpalen bereikt met de uitvoering van de delta­beslissing Ruimtelijke adaptatie:

1. In 2017 is het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie geïntroduceerd en in 2018 hebben de overheden het Bestuursakkoord Klimaatadaptatie gesloten. In dit bestuursakkoord zijn de afspraken uit het deltaplan herbevestigd en is de intentie uitgesproken extra financiële middelen in te zetten.

2. De bewustwording over ruimtelijke adaptatie is op gang gebracht, mede door het extreme weer van de laatste jaren. In heel Nederland staat ruimtelijke adaptatie steeds vaker op de agenda’s van overheden, corporaties, inwoners, bedrijven en sectoren als de bouw.

3. Er is een structuur opgezet. Er zijn in Nederland 42 werkregio’s die in hun eigen gebied met diverse partijen samenwerken aan ruimtelijke adaptatie. Samen zijn de werkregio’s landsdekkend. Op een hoger schaalniveau zijn er zeven gebiedsoverleggen die de jaarlijkse rapportage over de voortgang door de werkregio’s faciliteren en ondersteunen. Soms slaan de werkregio’s op dit hogere schaalniveau de handen ineen bij de aanpak van ruimtelijke adaptatie, zoals in Zuid-Nederland en Oost-Nederland.

4. Om praktijkkennis op te doen en goede voorbeelden te delen, zijn impactprojecten uitgevoerd met financiële steun van het Stimuleringsprogramma. Via ‘pilots uitvoeringsprojecten’ is de uitvoering bij koplopers versneld en is de aanpak van urgente problematiek mogelijk gemaakt. Een bedrag van € 6,7 miljoen was beschikbaar voor procesondersteuning bij het uitvoeren van de drie eerste stappen van de cyclus. De opgedane kennis over de praktijk, het proces en de effectiviteit van maatregelen kan door andere overheden worden toegepast.

5. Het Kennisportaal bevat bijna honderd verschillende hulpmiddelen voor het faciliteren en ondersteunen van partijen die werken aan klimaatadaptatie. Het gaat onder meer om hulpmiddelen die door Deltaprogramma Ruimtelijke adaptatie en het Kennisprogramma NKWK-KBS zijn ontwikkeld, zoals de stresstesten, de Klimaateffectatlas, de Klimaatschadeschatter en de Toolbox Klimaatbestendige Stad.

6. In 2019 hebben gemeenten, waterschappen en provincies stresstesten uitgevoerd. Rijkswaterstaat en ProRail hebben in 2019 een eerste versie van de stresstesten uitgevoerd voor het hoofdwegennet en het spoorwegennet. In de stresstesten zijn de kwetsbaarheden voor wateroverlast, droogte, hitte en gevolgbeperking van overstromingen in beeld gebracht. In 2020 en 2021 bespreken overheden deze kwetsbaarheidsanalyse met een groot aantal partijen en bepalen ze welke risico’s er zijn en of deze al dan niet geaccepteerd worden (risicodialoog). Deze aanpak zorgt voor brede bewustwording, betrokkenheid en eigenaarschap. Voor de risicodialoog heeft het Deltaprogramma Ruimtelijke adaptatie in 2019 de routekaart ontwikkeld. Omdat de maatregelen tegen corona effect hebben op de risicodialogen, verkennen de partijen in het Deltaprogramma Ruimtelijke adaptatie de impact op de voortgang van de ambities uit het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie. Ze verwachten deze in de tweede helft van 2020 beter in beeld te hebben.

7. De Tweede en Eerste Kamer hebben in februari 2020 ingestemd* met een wijziging van de Waterwet om uit het Deltafonds bijdragen te kunnen verstrekken aan decentrale overheden voor het nemen van maatregelen tegen wateroverlast. De wijziging zorgt voor de grondslag onder de tijdelijke impulsregeling die op 1 januari 2021 in werking treedt.

De komende zes jaar gaan projecten en activiteiten in uitvoering om de deltabeslissing Ruimtelijke adaptatie te verwezenlijken. Het volledige overzicht van maatregelen, toegespitst op de zeven ambities, staat in het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie, zie paragraaf 5.2.

Enkele bijzondere mijlpalen:

• Overheden stellen in 2020 en 2021 concrete uitvoeringsagenda’s op, met maatregelen die ze nemen om klimaatbestendig en waterrobuust te worden.
• In 2021 lanceert het Rijk een tijdelijke impulsregeling om de versnelling van ruimtelijke adaptatie door decentrale overheden financieel te ondersteunen. Decentrale overheden kunnen via afstemming in de werkregio’s een bijdrage aanvragen voor het versneld uitvoeren van maatregelen.
• Niet alleen overheden zetten de stap van bewustwording naar doen. Ook partijen als woningcorporaties, maatschappelijke organisaties en (bouw)bedrijven worden gestimuleerd om ‘klimaatbestendig en waterrobuust bouwen en inrichten’ als het ‘nieuwe normaal’ te zien. Dit geldt ook voor burgers, die aan het doel kunnen bijdragen door onder meer vergroening van hun tuinen en daken en het opvangen van regenwater.
• Ruimtelijke adaptatie wordt vanaf 2020 verankerd in al het beleid en handelen - waaronder specifiek ook in alle omgevingsvisies van het Rijk (2020), provincies (2022) en gemeenten (2024) - en afgestemd met de waterschappen. Het is geen apart thema, maar een integraal onderdeel van een brede en iteratieve aanpak. De koppeling met andere ruimtelijke opgaven, zoals de woningbouwopgave, energietransitie, kringlooplandbouw, bodemdaling, biodiversiteit en mobiliteitstransitie wordt nadrukkelijk gelegd.
• Ondersteuning en kennisdeling via het Kennisportaal Ruimtelijke Adaptatie en de Klimaateffectatlas worden voortgezet.
• De wateropgaven in Deltaprogramma Ruimtelijke adaptatie (DPRA), Deltaprogramma Zoetwater (DPZW) en Deltaprogramma Waterveiligheid (DPWV) worden beter op elkaar afgestemd. De concrete maatregelen en oplossingen die in de regio afgewogen worden, dienen vaak meerdere doelen. Het bufferen van water op de hoge zandgronden helpt bijvoorbeeld tegen droogte, gaat wateroverlast tegen en bevordert de waterkwaliteit. Gezamenlijk ontwikkeld onderzoek, kennisdeling en hulpmiddelen leiden tot meekoppelkansen bij de uitvoering van maatregelen. Ook aan de financiële en bestuurlijke afstemming tussen Zoetwater en Ruimtelijke adaptatie wordt gewerkt. De samenwerking tussen DPRA en DPWV krijgt voornamelijk vorm in de meerlaagsveiligheidsaanpak en de mogelijkheid van slimme combinaties. Steeds moet worden gekeken in welke laag (overstroming voorkomen, schade beperken, crisis beheersen) een maatregel het meeste oplevert. Gevolgbeperkende maatregelen in de ruimtelijke inrichting moeten schade en slachtoffers bij een overstroming beperken en voorkomen dat de overstromingsrisico’s bij extra investeringen achter de primaire keringen te groot worden waardoor de keringen versterkt moeten worden.*

De kennis over ruimtelijke adaptatie blijft up-to-date met de Kennisagenda van het Deltaprogramma. De kennisactiviteiten van het Deltaprogramma Ruimtelijke adaptatie, de Nationale klimaatadaptatiestrategie en het Deltaprogramma Zoetwater worden ondergebracht in het Kennisprogramma Klimaatadaptatie. Ook worden relaties gelegd met andere relevante kennisprogramma’s, zoals het Kennisprogramma Zeespiegelstijging, het Nationaal

Kennis- en Innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK), de kennisprogramma’s klimaatadaptatie van andere ministeries (onder andere Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) en Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS)) en van andere organisaties, zoals de Kennis- en Innovatieagenda Landbouw, Water en Voedsel in het kader van het Topsectorenbeleid. Ook is er een relatie met de uitvoerings­agenda van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) op het gebied van cultureel erfgoed, klimaatadaptatie, waterveiligheid en bodemdaling.

Gebiedsoverleg Zuid (RBOM/Platform DPRA Zuid) overweegt om de inliggende werkeenheden te ondersteunen door de inzet en voortgang van ruimtelijke adaptatie te monitoren.

Het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie is een gezamenlijk plan van gemeenten, waterschappen, provincies en het Rijk om Nederland klimaatbestendig en waterrobuust in te richten. Het deltaplan versnelt en intensiveert de aanpak van wateroverlast, hittestress, droogte en de gevolgbeperking bij overstromingen door maatregelen in de ruimtelijke inrichting. Het Deltaplan is opgebouwd uit zeven ambities. Jaarlijks staat in het Deltaprogramma hoe het staat met de voortgang van de ambities. Die voortgang is deels gebaseerd op de acties die het programmateam Ruimtelijke adaptatie verricht en deels op de uitkomsten van monitoring bij de 42 werkregio’s.

Inzicht in de kwetsbaarheid voor weersextremen en klimaat­verandering is de basis voor ruimtelijke adaptatie. Daarom hebben gemeenten, provincies, waterschappen en het Rijk in het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie afgesproken dat ze uiterlijk in 2019 samen met betrokkenen de kwets­baarheden in hun gebied in kaart brengen met een stres­stest. Ook bodemdaling krijgt aandacht in de stresstesten. Deze leveren daarmee inzicht in de impact van bodemdaling op wateroverlast en overstromingen en het effect van droogte en hitte op bodemdaling op lokaal en regionaal niveau. Uit de voortgangsrapportage blijkt dat de ambitie in de werkregio’s is behaald.

De Klimaateffectatlas is een belangrijk hulpmiddel waarmee data kosteloos op maat worden aangeleverd. In 2020 vindt een update plaats. In 2020 is begonnen met het centraal vindbaar en inzich­telijk maken van de resultaten van de stresstesten. De resultaten zijn weergegeven op een kaart die te vinden is op www.ruimtelijkeadaptatie.nl.

Rijkswaterstaat en Prorail hebben in 2019 een eerste versie van de stresstesten uitgevoerd voor het hoofdwegennet en het spoorwegennet. De stresstesten voor het hoofd­­vaarwe­gennet en hoofdwatersysteem worden uitgevoerd in 2020 en 2021.

De cyclus van stresstest (weten), risicodialoog (willen) en uitvoeringsagenda (werken) wordt minimaal eens in de zes jaar herhaald, of zoveel eerder als nodig is, bijvoorbeeld als er ontwikkelingen zijn op het gebied van het klimaat of in de ruimtelijke inrichting.

Onderdeel van het Deltaprogramma is de nationale aanpak vitaal en kwetsbaar. In de afgelopen jaren is voor de 13 functies in beeld gebracht waar kwetsbaarheden voor overstromingen zijn (zie Achtergronddocument G). Eind 2021 moet die analyse ook voor hitte, droogte en wateroverlast zijn gedaan.

De risicodialoog is de stap tussen de stresstest en het maken van een uitvoeringsagenda. Tijdens een risicodialoog komen de kwetsbaarheden aan bod voor wateroverlast, hittestress, droogte en overstromingsrisico’s. De deel­nemers maken afgewogen keuzes en komen tot ambities die kunnen worden beschreven in een klimaatadaptatiestrategie. Het is een proces-op-maat, dat bestaat uit meerdere gesprekken met allerlei partijen. Landelijk zijn geen richtlijnen voor de risicodialoog afgesproken, dit is maatwerk per gebied.

In het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie is afgesproken dat de risicodialogen uiterlijk in 2020 gevoerd zijn en minimaal iedere zes jaar plaatsvinden. In de voortgangsreportage geeft ruim 75% van de gemeenten, waterschappen en provincies aan dat de risicodialogen voor eind 2020 zijn gevoerd. Aan risicodialogen nemen vaak veel personen van diverse organisaties deel. Door de coronacrisis zijn deze bijeenkomsten onder druk komen te staan. Daar is begrip voor. De partijen in het Deltaprogramma verkennen wat de impact is op de voortgang van de ambities uit het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie. De verwachting is deze in de tweede helft van 2020 beter in beeld te hebben.
Ter ondersteuning van de overheden is eind 2019 de Routekaart risicodialoog gelanceerd. Deze helpt bij het bepalen van de route via drie stappen van de dialoog:
voorbereiden, gesprek voeren en afronden. Het instrument is geen blauwdruk of handleiding; het beantwoordt de meest voorkomende vragen en bevat praktische voorbeelden en tips. De Routekaart is het resultaat van vele bijeenkomsten en de actieve inzet van kennis en ervaring van gemeenten, waterschappen, provincies en andere partijen. Er was inbreng van een actieve gebruikersgroep en van deelnemers aan DPRA-werkregiobijeenkomsten, het Nationaal Congres Klimaatadaptatie, het Nationaal Deltacongres en vele bijeenkomsten in het land. De Routekaart beweegt mee met de ontwikkelingen en nieuwe inzichten. In de eerste helft van 2020 zijn diverse updates uitgevoerd. Het delen van kennis over en ervaringen met de risicodialoog gebeurt door middel van ‘georganiseerd leren’. Voorbeelden hiervan zijn webinars en werksessies.

Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) voert in 2020 en 2021 risicodialogen voor het hoofdwegennet, spoorwegennet, hoofdvaarwegennet en het hoofdwatersysteem. In 2020 ligt de nadruk op de risicodialoog binnen IenW en in 2021 op de dialoog met de omgevingspartijen in het land. IenW werkt aan een eerste versie van een uitvoeringsagenda die eind 2020 gereed is en werkt deze in 2021 verder uit.

In de risicodialogen wordt over meer gesproken dan alleen de uitkomsten van de stresstesten: ook het fysieke en sociale domein spelen hierbij een rol. Daarnaast is het van belang om de verbinding te leggen met andere maatschappelijke opgaven en transities, onder meer op het gebied van wonen, energie, natuur, landbouw, cultuur en cultureel erfgoed. Het ministerie van LNV heeft in beeld gebracht welke maatregelen nodig zijn om natuur klimaatadaptief te maken en hoe natuur kan bijdragen aan klimaatadaptatie. Besloten is geen apart actieprogramma te starten voor de uitvoering van deze maatregelen, maar aan te sluiten bij bestaande trajecten en programma’s. Door deze maatregelen mee te nemen in de risicodialogen wordt gewerkt aan natuur die ook klimaatbestendig is. Het programmateam Ruimtelijke adaptatie ondersteunt het bouwen van lerende netwerken, waarin organisaties kennis en ervaringen over risicodialogen kunnen delen.

In uitvoeringsagenda’s worden per regio - lokaal of op grotere schaal - afspraken vastgelegd over wat, wanneer en door wie wordt uitgevoerd in de periode vanaf 2021. Het gaat daarbij onder meer om concrete maatregelen, acties gericht op het activeren van andere betrokkenen, borging in beleid en organisatie, bewustwording en nader onderzoek. Bijna 20% van de gemeenten, waterschappen en provincies geeft aan een uitvoeringsagenda te hebben vastgesteld voor wateroverlast. Voor hitte, droogte en overstromingen is dit in 10% van de gemeenten het geval. De corona-maatregelen hebben effect op de risicodialogen en daarmee ook op de totstandkoming van de uitvoeringsagenda's.

Aan de werkregio’s is - in het kader van de monitoring - gevraagd om met een cijfer aan te geven in hoeverre er bij het maken van plannen rekening wordt gehouden met de effecten van klimaatverandering. Op een schaal van 1 tot 10 geven de respondenten hier gemiddeld ruim een 7 voor. Als het gaat om rekening houden met de effecten van klimaatverandering bij het opstellen van beheerplannen geven respondenten een 7,5.

De minister van IenW heeft in 2019 en 2020 € 20 miljoen ter beschikking gesteld voor het stimuleren en faciliteren van klimaatadaptatie. Daarvan is € 10 miljoen besteed aan pilots en € 5,7 miljoen aan procesondersteuning. Decentrale overheden hebben voor beide onderdelen minimaal de helft van de kosten zelf ingebracht. Ook zijn pilots ‘Financiële prikkels voor klimaatadaptatie op eigen terrein’ ondersteund. Na 2020 komen extra middelen beschikbaar via een tijdelijke impulsregeling. Daarnaast hebben meerdere decentrale overheden gezorgd voor het stimuleren en faciliteren van klimaatadaptatie.

Van de beschikbare € 20 miljoen is € 10 miljoen gereserveerd voor het ondersteunen van uitvoeringspilots. In 2019 waren drie pilots geselecteerd in Meerssen, de regio Utrecht en Groningen. In 2020 kwamen daar vijf pilots bij:

• Klimaatrobuust Clausplein in Eindhoven
• Klimaatplein Gasthoes en omgeving in Horst aan de Maas
• Stadspark als natuurlijke klimaatbuffer in Dordrecht
• Klimaatadaptatiemaatregelen met effectmonitoring voor vijf locaties in Gelderland
• Aanleg stadsbeek in Enschede

De pilots leveren praktijkkennis op, die wordt gedeeld via kennisdagen, handreikingen en tools.

Via het Stimuleringsprogramma Ruimtelijke adaptatie worden sinds 2015 impactprojecten financieel ondersteund. Een impactproject is toonaangevend op het gebied van ruimtelijke adaptatie bij de realisatie van een klimaatbestendig gebied of rond een relevant thema. Impactprojecten dragen bij aan de ontwikkeling van een werkbare praktijk en bruikbaar instrumentarium. In 2019 en 2020 zijn de resultaten van de vierde tranche impactprojecten verspreid via de nieuwsbrief Ruimtelijke adaptatie en het Kennisportaal. De projecten hebben waardevolle kennis opgeleverd, bijvoorbeeld over het bereiken van een vruchtbare, intensieve samenwerking met belanghebbenden. Voorbeelden daarvan zijn de projecten ‘Design Thinking en Ruimtelijke Adaptatie’ in de provincie Noord-Brabant, ‘Risicodialoog voor een klimaatbestendige historische stad’ in Gouda en de ‘Risicodialoog zelf meten aan Hitte’ in Amersfoort.

Andere projecten laten zien hoe een ontwerp voor de stedelijke omgeving voldoende draagvlak kan krijgen. Voorbeelden hiervan zijn de projecten ‘Klimaatslimme verstedelijking’ in Rotterdam, Zwolle en Tilburg, ‘Instrument klimaatbestendig en duurzaam ontwikkelen’ in Gooise Meren en ‘Klimaatstraat Nieuwdorp’ in Borsele. Twee projecten leverden instrumenten op die goed te gebruiken zijn tijdens gesprekken over klimaatadaptatie. Dit zijn ‘Afwegingssystematiek voor waterrisico’s in het ruimtelijke domein’, gebruikt in steden als Rotterdam, Tilburg en Zwolle, en de ‘Wijkklimaat- en groenmonitor’ uit Groningen.

Het Living Lab Klimaatadaptatie Dordrecht laat zien hoe de resultaten van pilots breder toe te passen zijn. Het gaat vooral om ‘het organiseren van leren’, zo blijkt uit de ervaringen.

Het Rijk werkt aan een tijdelijke impulsregeling die decentrale overheden ondersteunt bij het versnellen van ruimtelijke adaptatie. Een wijziging van de Waterwet was nodig om uit het Deltafonds bijdragen te kunnen verstrekken aan decentrale overheden voor het nemen van maatregelen tegen wateroverlast, naast de maatregelen voor het bestrijden van overstromingen en droogte. Het parlement heeft hier in februari 2020 mee ingestemd.* De wijziging zorgt voor de grondslag onder de tijdelijke impulsregeling die op 1 januari 2021 in werking treedt. De minister van IenW heeft hiervoor een bedrag gereserveerd van € 200 miljoen. Met de decentrale overheden zijn criteria afgesproken op basis waarvan ze via de werkregio’s van 2021 tot en met 2023 een bijdrage kunnen aanvragen. De criteria en randvoorwaarden zijn: doelmatigheid en doeltreffendheid, cofinanciering, integraliteit (als pré), urgentie, haalbaarheid en legitimiteit (dat wil zeggen vallend binnen de kaders van DPRA en het Deltafonds). Bovendien moet onderbouwd worden welke versnelling bereikt wordt met de rijksbijdrage. Voor de aanvraag van een bijdrage dienen werkregio’s een maat­regelprogramma in voor de periode tot en met 2027.

Er worden vier pilots uitgevoerd om inwoners en bedrijven te verleiden tot het nemen van groenblauwe maatregelen op eigen terrein. Son en Breugel experimenteert met financiële prikkels (subsidie en korting op rioolheffing) en gedragsinterventies in de gemeentelijke belastingbrieven om inwoners te verleiden hun regenpijpen af te koppelen. Het aantal afgekoppelde huishoudens steeg van 15 in 2018 naar 140 in 2019. Rucphen probeert de inwoners met subsidies te verleiden tuinen te vergroenen en regentonnen te plaatsen. Uit een gedragsanalyse blijkt dat de financiële prikkel belangrijk is, maar dat ook gemak en draagvlak voor het achterliggende doel belangrijke prikkels zijn om in actie te komen. Dordrecht voert een pilot uit op bedrijventerreinen en heeft de motivatie van ondernemers onderzocht. Rotterdam en Hoogheemraadschap van Delfland hebben gesprekken gevoerd met banken, verzekeraars, vastgoedinvesteerders en zorgverzekeraars over klimaatadaptatie. Dit heeft nieuwe inzichten opgeleverd, maar niet de ‘gouden oplossing’.

In 2020 zijn drie nieuwe pilots gestart: stadsdeel Amsterdam-West, gemeente Nissewaard en de regio Noord-Veluwe.

De resultaten van de pilots worden gebundeld in de Alliantie* financiële prikkels voor klimaatadaptatie op privaat terrein. In deze leeromgeving is veel aandacht voor het vergroten van de effectiviteit van financiële prikkels door slimme gedragsinterventies. Ook werkt de Alliantie aan een middel om de voorbereiding van politieke besluitvorming over financiële prikkels te ondersteunen. Ten slotte is er aandacht voor het toetsen en monitoren van groenblauwe maatregelen in wijken en op percelen (zie kader Vergroening van steden en dorpen).

Platform Samen Klimaatbestendig heeft het afgelopen jaar actief bijgedragen aan het uitwisselen van ervaringskennis tussen decentrale overheden, private partijen en onderdelen van het Deltaprogramma. Dit levert nieuwe vragen en signalen op uit de praktijk van klimaatwerkers. Het platform organiseerde specifieke acties om woningcorporaties (excursies met de Groene Huisvesters), de tuin- en hoveniersbranche (omgaan met groeiende vraag) en bedrijventerreinen (ontsluiten goede voorbeelden) te stimuleren zelf aan klimaatadaptatie te werken. Deze acties bieden decentrale overheden kansen voor lokale en regionale versnelling. Voor verschillende thema’s is een leeromgeving klimaatbestendig gestart waar (praktijk)kennis wordt uitgewisseld en nieuwe inzichten kunnen worden ontwikkeld. Op deze manier bereikt de kennis van koplopers beter de Nederlandse praktijk nog beter. In opdracht van het ministerie van IenW wordt in 2020 een evaluatie van Samen Klimaatbestendig uitgevoerd. Op basis daarvan wordt besloten over de vorm en financiering na 2020.

Het reguleren en borgen van ruimtelijke adaptatie krijgt in 2021 een verdere versnelling. Dit gebeurt door de strategieën en uitvoeringsagenda’s van de overheden te verankeren in eigen beleid en regelgeving en de standaarden die in de praktijk gebruikt worden voor de uitvoering van de maatregelen. Het goed borgen tot op uitvoeringsniveau bevordert klimaatadaptief handelen en maakt klimaatbestendig inrichten tot ‘het nieuwe normaal’. Iedere overheid zorgt voor de borging in beleidsplannen. Vervolgens moeten die plannen vertaald worden in ontwerpen en aanbestedingen. In de monitoringsenquête geven respondenten gemiddeld een 6 - op een schaal van 1 tot 10 - op de vraag of ruimtelijke adaptatie verankerd is in beleid.
De nieuwe Omgevingswet geeft een impuls aan het reguleren en borgen van klimaatadaptatie. Rijk, gemeenten, provincies en waterschappen zullen hun visie op en beleid voor klimaatadaptatie vastleggen in de omgevingsvisie, het omgevingsplan en uitvoeringsagenda’s. De Omgevingswet vereist integrale afwegingen van klimaatadaptatie met andere opgaven in het ruimtelijke domein. Door uit te gaan van doelen die bereikt moeten worden met klimaatadaptatie, worden de best passende en beschikbare middelen gekozen. Deze doelen worden verankerd in allerhande (publiek-private) afspraken en werkprocessen. Het Convenant Klimaatbestendig bouwen van zestig partijen in de provincie Zuid-Holland is daar een goed voorbeeld van. De Metropoolregio Amsterdam heeft klimaatbestendigheid geborgd door een toetsingskader op te stellen voor klimaatbestendige inrichting bij nieuwe ontwikkelingen.

Standaarden zorgen voor daadwerkelijke borging in de uitvoeringspraktijk van overheden en private partijen. Met ‘standaarden’ wordt bedoeld: best practices, handreikingen, handboeken, praktijkrichtlijnen, protocollen en praktijknormen die de praktijk van ontwerpen, bouwen en beheren bepalen. Deze standaarden zijn ook vaak bepalend bij het maken van contracten. Overheden en marktpartijen willen snel beschikken over goed onderling afgestemde standaarden op het gebied van klimaatadaptatie. Lopende en nieuwe uitvoeringspilots zijn belangrijk om ervaring op te doen, ter inspiratie voor andere projecten en als basis voor standaarden.

Het Deltaprogramma Ruimtelijke adaptatie ondersteunt overheden en marktpartijen in de ambitie om de doelen doelmatig en effectief te borgen. Dit gebeurt op diverse manieren:

• ondersteuning via het Overleg Standaarden Klimaatadaptatie (OSKA) bij het klimaatbestendig maken van standaarden. OSKA is een netwerk van publieke en private partijen en standaardisatieorganisaties. In 2020/2021 wordt in kaart gebracht welke standaarden aanpassing behoeven en welke nieuwe standaarden moeten worden ontwikkeld. De betrokken partijen worden gestimuleerd om deze standaarden samen te ontwikkelen; 
• het delen van handreikingen voor het borgen van klimaatadaptatie in omgevingsvisies, plannen en uitvoeringsagenda’s;
• het delen van goede voorbeelden, waarin bij voorkeur ook de verbinding is gemaakt met plannen voor bijvoorbeeld openbare ruimte, energietransitie, bouwen en vitaal platteland;
• het delen van kennis over de uitvoeringspilots, gericht op de verbetering van standaarden en afwegingstools. Deze projecten, die in 2020 en 2021 in uitvoering zijn, kunnen helpen bij de verbetering van standaarden, zodat het voor iedereen makkelijker wordt om klimaatadaptie in praktijk te brengen.
• De handreikingen, voorbeelden en uitvoeringspilots zijn te vinden op ruimtelijkeadaptatie.nl.

Er zal altijd een kans blijven bestaan dat schade en overlast ontstaan door hevige neerslag, droogte, hitte of een overstroming (100% waterveiligheid kan niet worden gegarandeerd). Dit wordt ‘restrisico’ genoemd. Ook over dit restrisico wordt in de risicodialoog bepaald wat een overheid en burger/bedrijf moeten doen, dus wat het handelingsperspectief bij een calamiteit is.

Gedupeerden zullen proberen om de schade vergoed te krijgen van de overheid of een verzekeraar. Juridisch en in de beleving van gedupeerden is het onvoldoende duidelijk wie voor welke schade of overlast in welke gevallen aanspreekbaar is. Ook het omgaan met restrisico is een lastig onderwerp. Inwoners en bedrijven hebben een eigen verantwoordelijkheid, maar zijn zich daarvan niet altijd

bewust of hebben te weinig kennis van maatregelen waarmee ze het risico kunnen beperken. In 2020 wordt in het kader van de risicodialoog verduidelijkt wie verantwoordelijk is voor welke schade. Ook worden aanbevelingen gedaan over het omgaan met restrisico.